سمفونی مردگان

Mehribanooo

«سمفونی مردگان» نوشته‌ی عباس معروفی، نویسنده‌ی معاصر است که سال‌هاست در آلمان اقامت دارد. معروفی این کتاب را در سال‌های اقامت در ایران نوشته و یکی از نمونه‌های خوب ادبیات مدرن ایران است، کتابی به سبک سیال ذهن، که بخش‌هایش موومان نام گرفته، هر بخش از زبان یک راوی روایت می‌شود و از همپوشانی این روایت‌ها، داستان اصلی کم‌کم در ذهن خواننده مانند تصویری شکل می‌گیرد. این سبک نوشتار برای خواننده‌ی نوپا شاید چندان قابل فهم نباشد، اما لذت کشف و شهود داستان برای خواننده‌ی حرفه‌ای دلچسب است. داستان در شهر اردبیل می‌گذرد، شهری که به زعم نویسنده سر ایران است و همیشه سرما از آنجا آغاز می‌شود. سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۵۵ در اردبیل از ارزش سیاسی زیادی برخوردار است. مخصوصاً در جنگ جهانی دوم که روس‌ها، انگلیس‌ها و آمریکایی‌ها هر یک چیزی را به تاراج می‌برند. کارخانه پنکه سازی لرد، نماد حضور انگلستان و اینکه پس از مرگ آقای لرد شرکت «بایکوت» شروع به تبلیغ می‌کند، نشانه حضور و قدرت‌گیری آمریکا در ایران است. پس می‌توان فضای داستان را نه فقط محدود به اردبیل بلکه سمبلیک دانست و به جای تمام ایران در نظر گرفت. صاحب کارخانه پنکه سازی لرد، فردی انگلیسی و نماد استعمار است. شخصی که به بازار احترام می‌گذارد، روشنفکری را زیر سؤال می‌برد و همه را زیر نفوذ خود می‌خواهد. در اوج روزهای جنگ جهانی که شهر پر از روس و نظامی است، تنها جایی که به کارش ادامه می‌دهد همین کارخانه است که در سردترین قسمت کشور، پنکه می‌سازد تا شاید با ایجاد سرمای بیشتر باعث بیماری بیشتر کشور (اردبیل سر گربه نقشه ایران است) شود. آیدین هم همین سؤال را دارد که چرا توی اردبیل با آن برف‌های سنگینش آقای لرد کارخانه پنکه‌سازی زده؟ آیدین در جایی می‌گوید: پدر، بالاخره باد این پنکه‌های لرد یک روز همه ما را خواهد برد... خانه محل زندگی این خانواده، به گفته آبادانی، خانه‌ایست با گچبریهای مدرن، به سبک روسی (نماد نفوذپذیری حکومت از روسیه)، اما کل بنا به سبک انگلیسی (باز هم نشانه گرایش عمیق‌تر به انگلیس است که نمادش آقای لرد حتی به جابر مدالی هم می‌دهد) ساخته شده، اما مقرنسهای ظریفی هم دارد که نماد سنت ایرانی است. جالب اینکه اتاق با سقف مقرنس دارد، اتاقی است که یوسف در آن زندگی می‌کند و بوی تعفنش مشمئزکننده است. پدر نماد سنت و تعصباتی است که با آنها خو گرفته، او از هرگونه تغییری گریزان است و برای حفظ این روزمرگی تلاش می‌کند. شغل جابر (فروش آجیل) هم نشانگر رضایت وی از گذران زمانه و روزمرگی بدون تغییر است. بهترین دوست جابر، ایاز پاسبان است که نماد نظامی‌گری است، او هم ترجیح می‌دهد مردم به جای خواندن، درک دنیای جدید و ایجاد خواسته‌های نو، صرفاً دل به کاسبی ببندند تا خورد و چرشان پابرجا باشد. ایاز در این راه حتی خودش به جابر و اورهان رهنمودهایی می‌دهد که مانع رشد فکری و حتی اقتصادی آیدین شوند. جابر برای اثبات برتری خودش، همه ارتباطات فامیلی و خونی را هم از بین می‌برد. فرزند مورد علاقه جابر اورهان است که همیشه پا جا پای پدر می‌گذارد و دنباله روی اوست، هرچند خودساختگی و ابهت پدر را ندارد. مادر نماد مام وطن، زنی که خوب و بد شرایط را درک می‌کند اما دستش در تغییر شرایط باز نیست، گاهی غرغری می‌کند، اما عموماً ملزم به پذیرش است. وی در حالی که می‌داند برای بهبود شرایط باید دست آیدین را باز بگذارد تا پیشرفت کند، اما در مواقع لزوم از اورهان هم پرستاری می‌کند، اما اورهان دلش با او نیست چون او را مادر خودش نمی‌داند، بلکه همه توجه مادر را معطوف به آیدین می‌بیند. اورهان نماد بازار و پول است، نماد شخصی سترون که حتی وقتی آینده‌ای برای خودش نمی‌بیند، باز هم راضی به تغییر شرایط به نفع جامعه نیست و خودش را در صدر می‌خواهد، حتی اگر این صدرنشینی توام با برادرکشی یا آزار دادن جامعه‌اش باشد. اورهان بخاطر پیشرفت خودش، مادر را از خود می‌رنجاند، برادری را می‌کشد، کار برادر دیگر را به جنون می‌کشد، زنجیرش می‌کند تا از او تقاضایی نداشته باشد و خودش به اهدافش برسد، اما در آخر این خودش است که در ورطه نابودی می‌افتد و دلش می‌خواهد که می‌توانست به آیدین نزدیکتر شود. در راه کشتن آیدین، با پیرمردی که نماد عزرائیل است ملاقات می‌کند، پیرمرد در خواب ساعت (نماد زمان و زندگی) را از او می‌دزدد. اورهان مدتی تجسم اعمال خود را به شکل گرگ‌های درنده می‌بیند و در پایان از شدت سنگینی برف و سرما در شورابی غرق می‌شود. نام اورهان به معنای چراغ است، اما هر چراغی الزاماً روشن نیست و حتی می‌تواند نور را در خود خفه کند.
یوسف نماد عوام است، عوامی که سرش گرم سادگی خودش است و خوش باورانه هرچه از دور می‌بیند باور می‌کند و به همین علت هم بدون فکر و مطالعه سعی می‌کند مثل چتربازان با چتری سیاه از بام پرواز کند، اما این کارش فقط باعث فلج فکری و بدنی‌اش می‌شود، به حدی که فقط هست، اما نه از بین می‌رود، نه ماندنش به کاری می‌آید. (مثل کاری که عموم مردم موقع انقلاب انجام دادند و بعد هم در سکوت به زندگی ادامه می‌دهند.) آیدا و آیدین دوقلو هستند. آیدا نماد هنر ایرانی است که به دست پدر (تعصب) محکوم به خانه‌نشینی است و آنقدر در خانه می‌ماند که حتی در همین خانه هم فراموش می‌شود و درد مزمنی مثل رماتیسم به جانش می‌افتد. با آمدن خواستگاری به نام آبادانی از آمریکا (به قصد سلطه بر هنر؟) که تنها وصف زیبایی و آفتاب مهتاب ندیدگی آیدا او را به اینجا کشانده است، آیدا علیرغم میل پدر متعصب، در آرزوی آبادانی روحش (هنرش) تن به ازدواج می‌دهد و صاحب پسری به نام سهراب (نماد ناکامی از پیوند هنر و مدرنیته) می‌شود، اما این ازدواج هم چندی نمی‌پاید و آیدا دست به خودسوزی میزند (بهره‌وری از نمایش هنر ایرانی به حد کفایت رسیده؟) و پسرش همراه آبادانی به زندگی در آمریکا رو می‌آورند. آیدین (اسم به معنای روشنایی) برادر دوقلوی آیدا، نماد روشنفکری است. جوانی که سری پرشور دارد و تجربه‌گراست، اما از همان کودکی مورد خشم پدری قرار می‌گیرد که با هرگونه تغییری مخالف است. آیدین در برابر پدر می‌ایستد و سعی می‌کند با قناعت و سکوت خودش را اثبات کند، اما تلقینات ایاز و تعصبات پدر در چند مرحله پیشرفت او را به آتش می‌کشد و به نوعی گذشته او را از بین می‌برد، همین عامل باعث سرخوردگی آیدین می‌شود. آیدین برای خودسازی مدتی با کمک صاحبکارش در زیرزمین کلیسایی ساکن می‌شود و با ساخت قاب‌های چوبی روزگار می‌گذراند تا بتواند با پس‌اندازش در تهران به دانشگاه برود. در همان روزگار عاشق سورمه دختر ارمنی ساکن کلیسا می‌شود و تصمیم به ازدواج می‌گیرند. مرگ آیدا و بیماری پدر همه نقشه‌ها را نقش بر آب می‌کند و آیدین مجبور می‌شود همراه اورهان به کاسبی بپردازد، اما حسادت اورهان اجازه این کار را نمی‌دهد و با خوراندن مغز چلچله باعث دیوانگی آیدین می‌شود. سورملینا نماد عشق است، نه از نوع عشق آبادانی به آیدا، بلکه عشقی به جوهره وجودی آیدین (روشنفکری). عشقی که تا هست روزگار آیدین را بهتر می‌کند، رنگ و رویی به آیدین می‌بخشد و حداقل ظاهر او را مترقی می‌کند. حتی از او باردار می‌شود و دختری به دنیا می‌آورد، اما خودش دچار بیماری می‌شود و از بین می‌رود و همین دنیای آیدین را خراب‌تر می‌کند... به قول عباس معروفی (نقل به مضمون)، جامعه‌ای که شاعرش را می‌کشد یا نویسنده‌اش را فراری می‌دهد، در واقع این بلا سر خودش می‌آید و خودش را از پیشرفت باز می‌دارد، درست مثل آیدینی که ناپدید شدنش، اورهان را هم به کام مرگ می‌فرستد... مهری شهریاری