مفتش اعظم

داستان "مفتش اعظم" پنجمین فصل از رمان بلند برادران کارامازوف نوشته فئودور داستایوسکی است که در عین حال که یک داستان مستقل است، در ارتباط و ادامه رمان برادران کارامازوف می باشد. این داستان به صورت مستقل از رمان اصلی به اکثر زبان های دنیا بارها منتشر شده است و بسیاری از نویسندگان و متفکران از آن تأثیر پذیرفته یا برای آن نقد نوشته اند. خود داستایوسکی داستان "مفتش اعظم" را نقطه اوج آثار ادبی خود می دانست.
داستان، گفتگوی دو برادر با طرز تفکر و جهان بینی متفاوت به نام های "ایوان" و آلیوشا" است که ایوان پوئمی (Poem) (اثر منظوم، داستان یا افسانه ای بلند) را که گفته است را برای آلیوشا شرح می دهد. که در آن ایوان عصیان و اعتراضش را به ساختار جهان نشان می دهد.
در اکثر داستان های داستایوسکی دو چیز همیشه وجود دارد: یک طرف کسانی که دارای ایمانی به باوری هستند و طرف دیگر انسان هایی که در مخالفت با آن ایمان شورش می کنند و در عین حال در پی یافتن تکیه گاهی هستند، اوج این مسئله را در داستان "مفتش اعظم" می بینیم. در واقع این دو طیف انسان ها را در قالب دو نوع طرز فکر داستایوسکی می توان دید که در تضاد و کشاکش با هم هستند و به نوعی این قطبیت باعث رنج روحی او می شدند به قول "اشتفان تسوایگ" (Stefan Zweig) داستایوسکی خود به استقبال این رنج رفت و همانند یک شهید بار گناه شک و تردید را به دوش گرفت و باعث شد خوانندگان آثارش در مورد تمامی مسائل دوباره بیاندیشند و هر فرد خود، خطوط نیکی و بدی را تعیین کند و از هرج و مرجی که گرفتارش است دوباره جهانی بیافریند." به همین دلیل است که مهم ترین موضوعی که در این داستان مورد بحث قرار می گیرد ، "ایده آزادی" است. "آزادی ایمان" ، "آزادی وجدان". این که آیا انسان ها توان کشیدن بار سنگین آزادی را دارند؟ آیا می توانند بدون "تکیه گاهی محکم" به زندگی خود ادامه دهند؟ یا این که این بار را به قول نیچه، "ابر انسان ها" و با بیان داستایوسکی، "برگزیدگان" فقط می توانند تحمل کنند و توده انسان ها "آرامش و امنیت" را حتی اگر وعده ای پوشالی باشد به آزادی و "انتخاب بین نیک و بد" ترجیح می دهند.
به نظر "ایوان" کشیدن این بار از توان انسان های معمولی یا همان توده انسان ها خارج است و چنین انتظاری از آن ها داشتن توقع زیادی است. آلبر کامو می گوید: "ایوان از بشریت دفاع می کند. ایوان بی گناهی بشریت و نیز بی عدالتی را نشان می دهد که برای بشریت مرگ را به ارمغان می آورد."
در پایان جمله ای از گئورگ لوکاچ (Georg Lukácz) فیلسوف و نقد نویس مجاری را در مورد داستایوسکی نقل می کنم:
"آثار داستایوسکی منزلگاهی است در راه رهایی انسان از دو قطبی کردن نیک و بد."

علی محمدی (کارشناس ارشد روانشناسی)

فئودور داستایوسکی فیودور میخایلاویچ دوستایِوسکی متولد ۱۱ نوامبر ۱۸۲۱، نویسنده‌ی مشهور و تأثیرگذار اهل روسیه بود. ویژگی منحصر به فرد آثار وی روانکاوی و بررسی زوایای روانی شخصیت‌های داستان است. وی ۹ فوریه ۱۸۸۱ در ۵۹ سالگی درگذشت.