خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در گلستان

جلسه این هفته «سه‌شنبه‌های تحلیل داستان» کتابفروشی خانه کتاب گرگان، به تحلیل و بررسی رمان «فیل در تاریکی» اثر «قاسم هاشمی‌نژاد» اختصاص داشت؛ اثری که نخستین بار در سال 1358 در شماره 19 داستان‌های زمان (انتشارات کتاب زمان) به چاپ رسید و پس از سال‌ها در سال جاری و به همت نشر هرمس در 180 صفحه بازنشر شده است.

در آغاز این نشست، خسرو بنایی شاعر و مؤلف آثاری چون «رنسانس میان‌سالی» و «ورم کردن روز در خونابه» ضمن یادآوری فرازهایی از رمان «فیل در تاریکی»، گفت: به قول ابراهیم گلستان کتاب «فیل در تاریکی» در یک زمین خالی شکل گرفت و امکان مقایسه با دیگر آثار در گونه خود را نداشت.

بنایی افزود: یک سوم اول داستان با ریتمی کند در جهت فضاسازی و معرفی ارتباطات و زمینه مادی و مکان داستان می‌چرخید. داستان برخلاف داستان‌های متعارف جنایی و حتی تریلر و نوآر، فاقد معما بود ولی به‌شدت سعی کرد که روی ساختار زمان و مکان و موقعیت مانور دهد.

وی ادامه داد: داستان به‌شدت تصویری پیش می‌رود اما در بعضی گذرگاه‌های بحرانی با تداعی و فلاش‌بک‌ها و یادآوری خاطرات گذشته با نثر شاعرانه در وجهی غیرضروری گسترش پیدا می‌کند و شتاب داستان در روند ماجرا به تعلیق درمی‌آید.

بنایی یادآور شد: دانای کل کاملا چسبیده به قهرمان اول داستان (جلال) پیش می‌رود. جلال مثل قهرمان‌های رمانس‌های کلاسیک زیرک و شجاع و عاقل و غریزی و اَبَرمردی است و شکست ناپذیر. مردی با عزت نفس و مسلط بر خود و حلّال مشکلات که به راحتی در بزنگاه‌ها با موفقیت عبور می‌کند. برای همین شخصیت محوری داستان انگار کاملاً بر دانای کل منطبق است.

وی ادامه داد: داستان «فیل در تاریکی» بیشتر پیرامون یک ماجرا (انتقال مواد مخدر به وسیله اتومبیلی که آن زمان سهمیه دانشجویی و یک امتیاز برای تحصیل در آلمان آن زمان است) می‌چرخد. ماجرا از ابتدا لو رفته است و همین مسئله جان و کشش دراماتیک اثر را می‌گیرد ولی هاشمی‌نژاد سعی کرده در تصویرپردازی و دیالوگ و گاه قطعه‌های شاعرانه، خط داستانی را حجیم کند.

بنایی اضافه کرد: اقبال و انتشار تازه و دوباره کتاب بعد از چهل سال ناشی از کنجکاوی جامعه به منتقد توانای دهه چهل و پنجاهی است که حیطه‌های متفاوت پژوهشی و ادبی را آزموده و آثاری وزین و ماندگاری به جا گذاشته است.

سپس نیما صفار از نویسندگان و فعالان فرهنگی و هنری در استان گلستان، در سخنانی گفت: اصرار مدام بر استفاده از فعل ماضی و پایبندی کامل به زبان معیار در این اثر به چشم می‌خورد.

وی افزود: داستان کشش کافی را ندارد و آدم‌ها جذاب نیستند و از نظر من قصه جذابی نداشت.

صفار درباره نقطه قوت اثر، اظهار کرد: تعبیرات و تمثیلاتی در اثر از کنش‌ها بعضا به چشم می‌خورد که می‌توانم از آن به عنوان نقطه قوتی یاد کنم.

در ادامه مریم موسوی از علاقه‌مندان به ادبیات داستانی به طور مختصر، گفت: به نظرم این رمان اثری دم دستی و عام پسند است و بعضاً در روند خوانش با خُرده داستان‌هایی روبه‌رو شدم که من را از داستان اصلی دور کرد.



سارا سعیدی از دانش‌آموختگان ادبیات فارسی و داستان نویس نیز، ضمن ارائه بحثی مفصلی درباره نوع ژانر و زیرژانر این رمان، گفت: علی‌رغم اینکه گفته می‌شود این اثر یک رمان پلیسی است، اما به باور من این اثر، پلیسی نیست. این رمان، اثری کاملاً تصویری است و نوعی شاعرانگی در فضای رمان دیده می‌شود اما به گونه‌ای نیست که آن را ویژه و خاص کند.

سروش مظفر مقدم داستان‌نویس نیز در ادامه، گفت: این رمان به لحاظ داستانی فقیر است. کشش داستانی را در آن نمی‌بینیم و بیشتر گویی یک داستان فارسی (فیلمفارسی) است تا یک اثری که گفته می‌شود در ژانر پلیسی است.

وی افزود: استفاده زیاد از قیود و افعال و اینکه دارای شخصیت‌هایی است که ویژگی‌های خاصی ندارند، از جمله مواردی بود که در حین خوانش با آن روبه‌رو شدم.

مظفر مقدم با تاکید بر اینکه «جلال امین» در این اثر ویژگی خاصی ندارد و نهایتاً یک فردین در سینمای فیلمفارسی است که در قالب مکانیک در رمان به چشم می‌خورد، اضافه کرد: سوژه رمان از فصل نخست تا چهارم کاملاً لو می‌رود و چیزی برای کشف مخاطب باقی نمی‌ماند. از سویی دیگر نویسنده مدام از فعل ماضی استفاده می‌کند تا جایی که بعضا با مشکلات دستوری روبه‌رو می‌شویم.

وی در خاتمه اظهار کرد: در مجموع تلاشی برای نگارش یک اثر پلیسی است. نه در نثر و سبک موفق است و نه در وحدت و ساختار و به طور خلاصه نقاط ضعف اش بر قوت‌اش می‌چربد.

سپس زهرا عباسی از دیگر علاقه‌مندان و دوستداران حوزه ادبیات داستانی، در سخنانی گفت: به نظر من قهرمان داستان «فیل در تاریکی» ناخواسته درگیر ماجرایی می‌شود و می‌خواهد نجات پیدا کند اما کاملا سردستی پیش می‌رود و آن انتظاری که از یک اثر پلیسی داریم، برآورده نمی‌شود.

وی افزود: همچنین آن دقتی که در روند «شخصیت‌پردازی» در یک اثر در داستان نویسی مهم است به باور من در «فیل در تاریکی» کمتر به چشم می‌خورد.

سیدعلی اصغرزاده، ترانه‌سرا و از دوستداران ادبیات داستانی، گفت: روال «فیل در تاریکی» پلیسی نیست و پیچیدگی‌هایی که از یک اثری پلیسی سراغ داریم، در آن دیده نمی‌شود. بیشتر شبیه فیلم‌های نوآر است در حالی که تنه به تنه فیلم‌فارسی‌های خودمان می‌زند.



وی ادامه داد: فلاش بک‌ها در خدمت جنایینویسی قصه نبوده و معتقدم نخ روایت در جاهایی از داستان، از دست نویسنده خارج می‌شود.

در پایان برنامه، علیرضا ابن‌قاسم از شاعران پیشکسوت گلستانی و از دوستداران حوزه داستان نویسی، گفت: نویسنده از رویداد و رخدادی استفاده کرده که در آن دوران مرسوم بوده است؛ مثلاً ماشین وارد کردن ایرانیان. به نظر من استفاده از این رویداد توسط نویسنده نشان از توجه نویسنده به آن رسم متداول دارد. همچنین در رمان در جاهایی ایجاز و نیز پرتصویر بودن را شاهدیم که می‌توان به عنوان نقطه قوت از آن یاد کرد.

یادآوری می‌شود، رمان «فیل در تاریکی» رمانی در سبک جنایی و نوآر از نویسنده ایرانی قاسم هاشمی‌نژاد (1395–1319) است که نخستین بار در قالب کتاب در سال 1358 چاپ شد. در این اثر داستانی «جلال امین» شخصیت اصلی داستان، گاراژداری قدیمی است که برادرش حسین در آلمان تحصیل می‌کند. حسین در بازگشت برای جلال یک اتومبیل بنز آخرین مدل می‌آورد. شبکه‌ای تبهکار بدون اطلاع حسین در ماشینش هروئین جاسازی کرده‌اند و پس از ورود اتومبیل به ایران به دنبال آن هستند. حسین به دست تبهکاران به قتل می‌رسد و جلال برای گرفتن انتقام او، به مقابله با آنها می‌پردازد.