داستان جنایی چیست؟

علوم انسانی

داستان جنایی چیست؟
ادبیات یا داستان جنایی یکی از ژانرهای ادبی است که اعمال مجرمان و انگیزه‌های آنان را روایت می‌کند. در این نوع داستان، بازپرسی جنایی، کارآگاهی حرفه‌ای یا تازه‌کار، یک شاهد، یا حتی خود مجرم، پیرامون جرم یا حادثه‌ی مجرمانه‌ی رخ داده، به بررسی و کشف حقایق می‌پردازند. ساختار این ژانر همیشه بر طرح یک معما یا جنایت استوار است.

داستان جنایی، از نظر عده‌ای در جریان اصلی ادبیات جای نمی‌گیرد یا ارزش ادبی بالایی ندارد، با این حال از اوایل قرن بیستم تا امروز همواره از محبوب‌ترین ژانرهای ادبی مورد اقبال عموم بوده است.

داستان جنایی از کجا آمده است؟
ادبیات جنایی در میان آنگلوساکسون‌ها متولد شد. بعد از انگلیس و آمریکا، فرانسه تلاش بسیاری کرد تا در این ژانر خودنمایی کند و موفقیت‌های زیادی هم کسب کرد.

در قرن نوزدهم شخصیت مشهور و محبوب شرلوک هلمز در شهر لندن خلق شد. شرلوک هلمز کانن دویل، از ابتدا تاکنون از محبوب‌ترین کاراکترهای این ژانر است.

قبل از او ادگار آلن پو در داستان‌هایش رگه‌هایی از ادبیات جنایی را وارد کرده بود، اما هلمز در واقع اولین شخصیت رسمی ادبیات جنایی-پلیسی جهان به شمار می‌رود. پس از شرلوک هلمز دوران طلایی ادبیات پلیسی در انگلستان آغاز شد. در این دوران افرادی چون آگاتا کریستی آثار مشهوری خلق کردند که هنوز هم مخاطبان بسیاری دارند.

پس از انگلستان نوبت به اوج ادبیات پلیسی در آمریکا رسید. در این دوران شکوفایی، دو نفر بیش از باقی نویسندگان محبوب شدند: ریموند چندلر و دشیل همت.

رمان‌های پلیسی انگلیسی از ابتدا بیشتر شبیه معما‌هایی پیچیده و پر رمز و راز بودند، اما آمریکایی‌ها بیشتر به واقع‌گرایی تمایل داشتند.

پس از این سه، کشور‌های اسکاندیناوی نیز وارد ادبیات پلیسی شدند و تاکنون نیز در این زمینه بسیار فعال و رو به ترقی هستند. ادبیات جنایی اسکاندیناوی توانست هویتی مستقل از پلیسی‌های آمریکایی و انگلیسی به دست آورد و در حقیقت هویتی شخصی و بومی برای خود ساخت. در آثار پلیسی نروژ، سوئد، فنلاند و... دیگر خبری از یک کارآگاه همه‌چیزدان و فوق‌العاده باهوش نیست، در این آثار اغلب گروهی از کارآگاهان و پلیس‌ها به دنبال پرونده‌ای می‌روند. در کشور‌های اسکاندیناوی نویسنده‌های برجسته‌ی زیادی، چون مانکل، هوگ و... وجود دارند.

در ایران نیز از دهه‌ی ۳۰ و ۴۰ ادبیات پلیسی مخاطبان زیادی پیدا کرد و مترجمان دست به ترجمه‌ی آثار پلیسی زدند. برای خلق این ژانر در ادبیات ما نیز تلاش‌های بسیاری شده و آثار قابل قبولی هم وجود دارد، اما به این خاطر که رمان‌های پلیسی را در زمره آثار دم دستی و سرگرم‌کننده تلقی می‌کنند، کمتر به آن پرداخته می‌شود.

ساختار داستان جنایی چگونه است؟
این نکته که نویسنده بر کدام بخش از اثر خود تأکید بیشتری دارد، باعث می‌شود که داستان جنایی را بتوان در زیرشاخه‌های این ژانر، مثل داستان معمایی، داستان پلیسی، داستان کارآگاهی، داستان نوآر (سیاه)، داستان هیجانی و... طبقه‌بندی کرد. محبوب‌ترین زیرمجموعه‌ی این ژانر ادبی، رمان‌های پلیسی‌-تاریخی‌اند که بیشترین تعداد آثار را شامل می‌شوند.

فراگیر شدن روایت پلیسی-تاریخی را باید از اواخر دهه‌ی 1970 دانست. موفقیت خیره‌کننده‌ی رمان «نام گل سرخ»، نوشته‌ی اومبرتو اکو، در ترغیب بسیاری از نویسندگان برای طبع‌آزمایی در این ژانر فرعی قطعاً نقش به‌سزا داشت.

تا پایان سده بیستم، عرصه‌ی روایتِ پلیسی-تاریخی چنان گسترده و متنوع گردید که در 1999 جایزه‌ی «اِلیس پترز» ویژه‌ی این گونه رمان‌ها ایجاد شد که خود نشانه‌ی استقلال نسبی‌اش از بدنه‌ی ادبیات جنایی-معمایی بود. اوج شکوفایی روایت پلیسی-تاریخی اما در سده‌ی بیست‌ویکم تحقق یافت و به شکلی مستمر و فزاینده ادامه دارد.

سخنی به گزاف نیست اگر بگوییم در حال حاضر قلمروی این ژانرِ فرعی به وسعت تمامی تاریخ است و عرصه‌ی جغرافیایی‌اش مدام پهناورتر می‌شود: مصر باستان، یونان باستان، رم باستان، قرون وسطا، امپراتوری بیزانس، عصر رنسانس، عصر روشنگری، انقلاب کبیر فرانسه، دوران برده‌داری و جنگ داخلی در آمریکا، عصر ویکتوریایی، جنگ جهانی اول و... از یک‌سو و در کنار اروپا و آمریکا، ژاپن و چین و ویتنام در قرون سیزدهم تا شانزدهم میلادی و امپراتوری عثمانی و امپراتوری آزتک و... از سوی دیگر، همگی در این نوع از داستان‌های رنگارنگ و پرتنوع حضور دارند.

کاوشگران رمان‌های پلیسی-تاریخی عمدتاً در سه گروه می‌گنجند:
الف) اکثریتشان شخصیت‌هایی خیالی‌اند و در میانشان کاهنان، قاضی‌ها، کشیش‌ها، راهب‌ها و راهبه‌ها، دیوان‌سالارها، شهسواران، سامورایی‌ها، نظامی‌ها و ماموران پلیس از بقیه پُرشمارترند.

ب) گروه دوم شخصیت‌های واقعی تاریخی را شامل می‌شود؛ از ارسطو و دانته آلیگیری و جوردانو برونو گرفته تا جین آستین و اسکار وایلد و فروید و... .
ج) گروه سوم را (که کم‌تعدادترین است‌) پرسوناژهای عاریت گرفته شده از آثارِ بزرگِ ادبیات جهان تشکیل می‌دهند؛ در این میان، آقا و خانم دارسی (زوج محبوب و جذاب رمان «غرور و تعصب»)، از نظر تعدد حضور در داستان‌ها، رتبه‌ی اول را دارند.

داستان‌های جنایی-پلیسی معروف کدام‌اند؟
آرتور کانن دویل (شرلوک هلمز) – آگاتا کریستی (هرکول پوآرو) – ریموند چندلر (فیلیپ مارلو) – ریچارد براتیگان (در رویای بابل) – چارلز بوکوفسکی (عامه‌پسند) – توماس هریسون (سکوت بره‌ها) – جین کین (پستچی همیشه دو بار در می‌زند) – استفن کینگ (مسیر سبز) – نیل گیمن (اسرار قتل) – جو نسبو (تشنگی) – دان وینسلو (نیرو) – هارت هانسون (راننده) – اومبرتو اکو (نام گل سرخ) – دشیل همت (شاهین مالت) – گراهام گرین (مرد سوم) – بهرام صادقی (ملکوت) - قاسم هاشمی‌نژاد (فیل در تاریکی) و...