علی اکبر دهخدا در سال 1257 در تهران متولد شد. پدرش «خانباباخان» که از ملاکان متوسط قزوین بود، پیش از ولادت دهخدا از قزوین به تهران آمد و در این شهر اقامت گزید. علی اکبر دهخدا تحصیلات قدیمی را نزد «شیخ غلامحسین بروجردی» آموخت. بعدها به مدرسه علوم سیاسی رفت. پس از پایان تحصیل به خدمت وزارت امور خارجه در آمد. علامه دهخدا در سال 1281 با «معاون الدوله غفاری» که به وزیر مختاری ایران در کشورهای بالکان منصوب شده بود به اروپا رفت و حدود دو سال و نیم در اروپا و بیشتر در وین اقامت داشت.
فعالیتهای دهخدا:
همزمان با آغاز مشروطیت، دهخدا با همکاری مرحوم جهانگیرخان و مرحوم قاسم خان، روزنامه معروف صور اسرافیل را منتشر کرد که از جراید به نام و مهم صدر مشروطیت بود. جذابترین قسمت این روزنامه یک ستون طنز بود که تحت عنوان «چرند و پرند» به قلم علامه دهخدا و با امضای «دخو» نوشته میشد. سبک نگارش این ستون در ادب فارسی بیسابقه بود و مکتب جدیدی را در عالم روزنامهنگاری و نثر معاصر فارسی پدید آورد.
دهخدا با شجاعت و جسارت تمام همه مفاسد اجتماعی و سیاسی آن روزگار را با روش طنز در آن مقالات منتشر میکرد. علی اکبر دهخدا یکی از بنیانگذاران طنز ایران است. مقالات او آتش در جان مستبدان و درباریان میانداخت.
نمونهای از طنز دهخدا، این بزرگ مرد سیاست و فرهنگ ایران را میخوانیم:
«گفت: نخور! عسل و خربزه با هم نمیسازند، و خورد. یک ساعت دیگر، طرف را دید مثل مار به خودش میپیچید. گفت: نخور! این دو با هم نمیسازند. گفت: حالا که این دو با هم ساختهاند که من را از میان بردارند.»
مقالات طنز آمیز دهخدا به خاطر آن که به زبان مردم کوچه و بازار نوشته شده و به خدمت همان مردم در آمده بود و دردها و نیازهای آنان را باز میگفت در قلب مردم نفوذ بسیار کرده بود و خوانندگان بسیار داشت. صور اسرافیل مهمترین روزنامه دورهی اول مشروطیت در ایران بود.
پس از درگذشت «مظفرالدین شاه» و به روی کار آمدن «محمد علی میرزا» و مخالفت وی با مشروطیت و آزادیخواهان به دستور وی مجلس به توپ بسته شد و جمعی از آزادیخواهان تبعید و دستگیر شدند و دهخدا که جز گروه آزادیخواهان بود به پاریس تبعید شد. علامه دهخدا در آنجا و سپس در سوئیس به انتشار مجدد روزنامه صوراسرافیل دست زد. هر نسخه آن به گوشهای از دنیا میرفت و مرکز نشر صوراسرافیل، به مرکز مراجعات ایرانیان مشروطهطلب تبدیل شده بود.
پس از تبعید محمد علی میرزا، علی اکبر دهخدا به استدعای مشروطهطلبان به ایران آمد و به عنوان نماینده به مجلس شورای ملی راه یافت. در دوران جنگ جهانی اول، دهخدا در یکی از روستاهای چهارمحال بختیاری ایران سکونت داشت و پس از پایان جنگ به تهران بازگشت و از امور سیاسی کناره گرفت و به کارهای علمی و فرهنگی مشغول شد و تا پایان عمر پر ثمر خویش، به مطالعه و پژوهشهای خود ادامه داد.
مسئولیتها و مقامهای علی اکبر دهخدا
• کار در وزارت امور خارجه
• انتشار روزنامه صور اسرافیل و سروش
• نماینده مجلس شورای ملی
• رئیس دفتر وزارت معارف
• رئیس تفتیش وزارت عدلیه
• رئیس مدرسه علوم سیاسی
• رئیس مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران
آثار
یکی از ویژگیهای شعر دهخدا طنز تلخ و گزنده اوست:
- امثال و حکم از آثار دهخدا است که در چهار جلد شامل امثال فارسی است و در کنار آنها اصلاحات و کنایات و موضوعات فراوانی را نیز نقل کرده است.
- از آثار دهخدا میتوان به ترجمه عظمت و انحطاط رومیان اشاره کرد که تألیف منتسکیو است و تاکنون به چاپ نرسیده است.
- ترجمه روح القوانین اثر منتسکیو از دیگر آثار دهخدا است.
- فرهنگ فرانسه به فارسی که شامل لغات علمی، تاریخی، ادبی، جغرافیایی و طبی است و مرحوم دهخدا معادلهای دقیق آنها را به دست داده است و این کتاب نیز تاکنون به طبع نرسیده است.
- شرح حال ابوریحان بیرونی نیز از آثار دهخدا است که همزمان با سالگرد تولد بیرونی تألیف شده و به چاپ رسیده است.
- حاشیه بر دیوان ناصر خسرو که دهخدا در تصحیح اشعار و توضیح بعضی نکات مطالبی بر این دیوان افزوده است.
- تصحیحاتی در دیوان سید حسن غزنوی نیز از دیگر آثار دهخدا است که چاپ شده است.
- دهخدا تصحیحاتی بر دیوانهای حافظ، منوچهری، فرخی، مسعود سعد، سوزنی دارد.
- چرند و پرند که مجموعه مقالات انتقادی دهخداست و در صوراسرافیل چاپ شده است.
- دیوان اشعار که حاوی اشعار گوناگون دهخدا است.
- لغتنامه دهخدا که مفصلترین کتاب لغت در زبان فارسی است و علاوه بر آن اعلام نیز با شرح و تفصیل در این کتاب آمده است. دهخدا برای تألیف این کتاب نزدیک چهل سال وقت صرف کرده و نزدیک صد نفر با وی همکاری داشتهاند.
اشعار دهخدا
دهخدا اشعارش را در قالبهای معهود مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده است
اشعار دهخدا را میتوان به سه دسته تقسیم کرد:
1. نخست اشعاری که به سبک متقدمان سروده، بعضی از این سرودههای دهخدا دارای چنان استحکامی است که تشخیص آنها از گفتههای پیشینیان دشوار است.
2. دومین دسته از اشعار دهخدا، اشعاری هستند که در آنها تجدد ادبی به کار رفته است. مسمط «یاد آر ز شمع مرده یار آر» از بهترین اشعار جدید فارسی به شمار میآید.
3. سومین نوع اشعار دهخدا، اشعار فکاهی است که به زبان عامیانه سروده شده است.
دهخدا جزو معدود شاعران دوره مشروطیت است که جهان بینی و جهان نگری روشنی دارد. هرگز دچار احساسات نمیشود و شعار نمیدهد. علی اکبر دهخدا اشعارش را در قالبهای معهود مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده است.
مضامین اشعار دهخدا:
مضامین شعر دهخدا وطن پرستی، دادخواهی، رسوا کردن ظالمان و حاکمان نالایق و مبارزه با ریاکاری و دورویی است. یکی از ویژگیهای شعر دهخدا طنز تلخ و گزنده اوست که با تحلیل قوی و سرشارش همراه میشود.
سبک دهخدا
دهخدا در ادبیات عهد انقلاب مشروطه مقامی ارجمند دارد، علامه دهخدا باهوشترین و دقیقترین طنزنویس این عهد است. دهخدا با نثر ویژهای که در نوشتن مقالات انتقادی صوراسرافیل به کار برد نمونهای از نثر طنز و انتقادی فارسی را ابداع کرد. علی اکبر دهخدا هر حادثهای را دستاویز قرار میداد تا به استبداد بتازد.
نکته مهم در مقالات و شعر طنز دهخدا عشق و علاقه و دلسوزی به حال مردم خرده پا است. دهخدا با نمایاندن جهات تاریک زندگانی، جهت روشن و امیدبخش آن را هرگز فراموش نمیکرد. علامه دهخدا به بطالت و تنبلی و بیشعوری میتاخت. مقالات طنزآمیز او با امضای «دخو» انتشار یافت.
رحلت علامه علی اکبر دهخدا:
سرانجام علامه دهخدا در ساعت شش و ربع بعد از ظهر روز دوشنبه هفتم اسفندماه 1334 هجری شمسی در خانه مسکونی خویش به رحمت ایزدی پیوست. جنازه آن مرحوم به شهر ری مشایعت و در ابن بابویه در مقبره خانوادگی مدفون گردید.
و به حق در مرگ دهخدا باید گفت:
از شمار دو چشم یک تن کم و زشمار خرد هزاران بیش
معروفترین شعر علی اکبر دهخدا
این شعر را دهخدا در سوگ جهانگیرخان صوراسرافیل سروده است:
مضامین شعر دهخدا وطنپرستی، دادخواهی و رسوا کردن ظالمان و ... است.
ای مرغ سحر! چو این شب تار / بگذاشت ز سر سیاهکاری
وز نفحهی روح بخش اسحار / رفت از سر خفتگان خماری
بگشود گره ز زلف زرتار / محبوبهی نیلگون عماری
یزدان به کمال شد پدیدار / و اهریمن زشتخو حصاری
یاد آر ز شمع مرده یاد آر
ارسال دیدگاه