زندگی و آثار جامی

نویسنده : تحریریه‌ی پرورش افکار

نورالدین #عبدالرحمان_جامی شاعر؛ ادیب و عارف ایرانی؛ مشهورترین شاعر پارسی گوی سده نه هجری است. پدرش از دشت (حوالی اصفهان) به هرات مهاجرت کرد و عبدالرحمان در ۸۱۷ ه.ق در خرجرد جام متولد شد.
در زندگی‌نامه‌‌ی نورالدین عبدالرحمان جامی این‌گونه آمده است که: نورالدّین عبد الرّحمن بن احمد، ملقب به خاتم الشعرا شاعر، موسیقی دان، ادیب و صوفی نامدار ایرانی ۲۴ آبان ۷۹۳ – ۲۳ شعبان ۸۱۷ هجری بزرگترین استاد سخن بعد از عهد حافظ و به نظر بسیاری از پژوهشگران خاتم شعرای بزرگ پارسی‌گوی است.
تخلص او در شعر جامی است وی این تخلص را از دو جهت برگزید، نخست به خاطر این که زادگاهش جام بود و دیگر آن که رشحات قلمش از جرعه‌ی شیخ احمد جام معروف به ژنده‌ی پیل سرچشمه می‌گرفت.
پدر بزگ جامی، شمس‌الدین محمد دشتی از محله دشت اصفهان بود و به موجب بیدادگری ترکان و آشوب زمان در سده هشت قمری به خراسان کوچ کرد و در شهر جام با شهرت دشتی منصب قضاوت یافت و ماندگار شد. وی با دختر یک نفر از نزدیکان امام محمد شیبانی ازدواج کرد و ثمره آن کودکی بود به نام احمد و او نیز در همان شهر ازدواج کرد که حاصل ازدواج او پسری به نام عبدالرحمان بود که بعدها با نام جامی شهرت آفاق گشت.
روزگار کودکی و تحصیلات مقدماتی عبدالرحمان در خرگرد جام، که در آن زمان یکی از تبعات هرات بود در کنار پدرش سپری شد. جامی در حدود سیزده سالگی همراه پدرش به هرات رفت و در آنجا اقامت کرد و از آن زمان به جامی شهرت یافت. وی در شعر ابتدا دشتی تخلص می‌کرد، سپس آن را به جامی تغییر داد که خود علت آن را تولدش در شهر جام و ارادتش به شیخ الاسلام احمد جام ذکر کرده است.
نورالدین عبدالرحمان جامی مقدّمات ادبیات فارسی و عربی را نزد پدرش آموخت و چون خانواده‌اش شهر هرات را برای اقامت خود برگزیدند، وی نیز فرصت یافت تا در مدرسه نظامیه هرات که از مراکز علمی معتبر آن زمان بود، مشغول به تحصیل شود و علوم متداول زمان خودش را همچون صرف و نحو، منطق، حکمت مشایی، حکمت اشراق، طبیعیات، ریاضیات، فقه، اصول، حدیث، قرائت، و تفسیر به خوبی آموزش ببیند و از محضر استادانی چون خواجه علی سمرقندی و محمد جاجرمی استفاده کند.
در این دوره بود که نورالدین عبدالرحمان جامی با تصوّف آشنا و مجذوب آن شد به طوری که در حلقه‌ی مریدان سعدالدین محمد کاشغری نقش بندی درآمد و به تدریج چنان به مقام معنوی خود افزود که بعد از مرگ مرشدش خلیفه طریقت نقش بندیه گردید. پس از گذشت چند سالی نورالدین عبدالرحمان جامی راه سمرقند را در پیش گرفت که در سایه حمایت پادشاه علم دوست تیموری الغ بیگ به کانون تجمّع دانشمندان و دانشجویان تبدیل گردیده بود. در سمرقند نیز نورالدّین توانست استادانش را شیفته ذکاوت و دانش خود کند. نورالدین عبدالرجمان جامی که سرودن شعر را در جوانی آغاز کرده و در آن شهرتی یافته بود، با تکیه زدن بر مقام ارشاد و به نظم کشیدن تعالیم عرفانی و صوفیانه به محبوبیتی فوق‌العاده عظیم در میان اهل دانش و معرفت دست یافت.
بعد از چند سفر که نورالدین عبدالرجمان جامی در بلاد خراسان و یا به ماوراءالنهر کرده بود بازپسین سفر او که از لحاظ مطالع هدر زندگانی وسیر حالات او بسی شایسته ارزش است سفر حجاز است. در این سفر که به سال ۸۵۱ –۸۷۷ هجری– اتفاق افتاده؛ از مدان، کردستان، بغداد، کربلا، نجف، مدینه، مکه، دمشق، حلب و تبریز دیدن نمود و به خراسان باز گشت.
در دیوان نورالدین عبدالرحمان جامی موارد بسیاری یافت می‌شود که تمامی اشاره به این سفر، حوادث و زیارت‌ها و شهرهای مختلف و دل آزردگی‌ها و ملالت‌ها و نیایش او در این گشت و گذر است.
بی‌شک جامی را می‌توانیم از بزرگ‌ترین شاعران قرن نهم بدانیم. بسیاری از تذکره‌نویسان او را خاتم شعرای پارسی زبان می‌دانند و برخی او را یکی از بنیانگذاران سبک هندی و روش پیچیده‌گویی می‌شمارند و این تا اندازهای درست می‌تواند باشد. لیکن جنبه قاطعیت ندارد زیرا در سروده‌های #مولانا بسیاری موارد از سبک و روش قدیم و اصیل خراسانی و هم مضامین رایج سیک عراقی را می‌توان یافت. البته این امر یعنی اغتشاش و درهم ریختگی سبک و فقدان روش و شیوه‌ای نمایان در شعر جامی تنها ویژه این سرآینده نیست بلکه یکی از ویژگی‌های تاریخ ادبی قرن نهم است.
مزار نورالدین عبدالرجمان جامی در شمال غربی شهر هرات است. جامی به افتادگی و گشاده‌رویی معروف بود و با اینکه زندگی‌ای بسیار ساده داشت و هیچ گاه مدح زورمندان را نمی‌گفت، شاهان و امیران همواره به او ارادت می‌ورزیدند و خود را مرید ایشان می‌دانستند. جانشینان الغ بیگ خصوصاً سلطان حسین بایقرا و امیر او علیشیر نوایی تا آخر عمر او را محترم می‌داشتند و اوزون حسن آق قویونلو، سلطان محمّد فاتح پادشاه عثمانی و ملک الاشراف پادشاه مصر از ارادتمندان او بودند.
نورالدین عبدالرجمان جامی سرانجام در ۲۷ آبان ۸۷۱ – ۱۷ محرم ۸۹۸ هجری در سن ۸۱ سالگی در شهر هرات درگذشت. آرامگاه او در حال حاضر در شمال غربی شهر هرات واقع و زیارتگاه عام و خاص است است.
از جامی ده‌ها کتاب و رساله از نظم و نثر به زبان‌های فارسی و عربی به یادگار مانده است
آثار منظوم: جامی اشعار خود را در دو مجموعه بزرگ گردآوری کرده است:
۱- دیوان‌های سه گانه شامل قصاید و غزلیات و مقطعات و رباعیات
جامی دیوان خود را در اواخر عمر به تقلید از امیر خسرو دهلوی در سه قسمت زیر مدون نمود:
۱-۱ فاتحه الشباب (دوران جوانی)
۱-۲ واسطه العقد ( اواسط زندگی)
۱-۳ خاتمه الحیاه ( اواخر حیات)
دیوان قصاید و غزلیات این دیوان را جامی در سال ۸۵۸ – ۸۸۴ هجری– تدوین و تنظیم کرده است. قصاید نورالدین عبدالرجمان جامی در توحید و نعت پیامبر اسلام و صحابه و اهل بیت و نیز مطالب عرفانی و اخلاقی است. جامی همچنین قصایدی در مدح یا مرثیه‌ی سلاطین و حکمای زمانش سروده است. غزلیات جامی غالباً از هفت بیت تجاوز نمی‌کند و اکثراً عاشقانه یا عارفانه است.
از جامی مقطعات و رباعیاتی نیز باقی است که یا محتوی مسائل عرفانی است و اشاره به حقایق صوفیانه دارد یا نکته لطیف عاشقانه‌ای در آن نهفته است. دیوانی نیز به نام دیوان بی‌نقاط از جامی به جای مانده که در تمامی واژه‌های آن هیچ حرف نقطه داری استفاده نشده است.
۱. هفت اورنگ که خود مشتمل بر هفت کتاب در قالب مثنوی است.
۲-۱ سلسله الذهب به سبک حدیقهالحقیقه سنایی و در سال ۸۸۷ سروده شده است، در این مثنوی از شریعت، طریقت، عشق و نبوت از دیدگاه عرفانی سخن رفته است.
۲-۲ سلامان و ابسال که به نام سلطان یعقوب ترکمان آق قویونلوست و در سال ۸۸۵ تألیف شده است. حکایت سلامان و ابسان نخستین بار در شرح اشارات خواجه نصیرالدین توسی و اسرار حکمه ابن طفیل آمده بود که جامی آن را به نظم فارسی درآورد.
۲-۳ تحفه الاحرار نخستین مثنوی تعلیمی جامی است که به سبک و سیاق مخزن الاسرار نظامی سروده شده است. در این کتاب اشارت‌هایی به آفرینش، اسلام، نماز، زکات، حج، عزلت، تصوف، عشق و شاعری آمده است. در انتهای این مثنوی جامی به فرزند خود ضیاءالدین یوسف پندنامه‌ای نگاشته است که در آن از جوانی خود یاد کرده است.
۲-۴ سبحه الابرار و آن نیز مثنوی تعلیمی است که در سال ۸۸۷ سروده شده است و در آن تعالیم اخلاقی و عرفانی در باب توبه، زهد، فقر، صبر، شکر، خوف، رجا، توکل، رضا و حب آمده است.
۲-۵ یوسف و زلیخا مثنوی عشقی به سبک خسرو و شیرین نظامی و ویس و رامین فخر گرگانی است که به نام و یاد پیامبر و بیان معراج و مدح سلطان حسین بایقرا آغاز می‌شود. در این کتاب جامی از سوره یوسف در قرآن و نیز از روایات تورات در سفر پیدایش بهره برده است. تاریخ تألیف این کتاب را سال ۸۸۸ هجری دانسته‌اند.
۲-۶ لیلی و مجنون مثنوی عشقی است که به وزن لیلی و مجنون نظامی و امیرخسرو دهلوی ساخته شده است.
۲-۷ خردنامه اسکندری که مثنوی تعلیمی در حکمت و اخلاق است و در آن از حکیمان یونان از سقراط، افلاطون، ارسطو، بقراط، فیثاغورث و اسکندر سخن رفته است.