هنر تنبلی
نویسنده : احسان رضایی
تنبلی هنر است این جمله را فقط وقتی خوب می‌فهمید که کتاب #ابلوموف را دست بگیرید و تا ته بخوانید.
این اثر، یادتان می‌آورد تنبلی، کار پیش‌پا افتاده‌ای نیست، هنر است، پر از آیین‌ها و مناسک و جزئیات خاص خودش.
«مانند یک رؤیاست. گویی هیچ‌چیز اتفاق نیفتاده بود»؛ این جمله از رمان را به‌راحتی می‌شود جای خلاصه تمام کتاب جا زد. رمان معروف ایوان گنچاروف، رمان پرحادثه و هیجان‌برانگیزی نیست. در این کتاب، هیچ اتفاقی نمی‌افتد و این هیچ، یعنی دقیقاً هیچ.
ابلوموف در واقع اسم شخصیت اول رمان است. ما در این رمان زندگی و مرگ ایلیا ایلیچ ابلوموف را می‌خوانیم و زندگی و مرگ این آدم، فقط یک کلمه است؛ ابلومویسم. ابلومویسم لغتی است که خود #گنچاروف در رمان آورده و به معنای راه و روش ابلوموف است.
این راه و روش هم فقط یک کلمه است؛ تنبلی. ابلوموف یک اشراف‌زاده است که زندگی‌اش از عواید دهی به ارث مانده از اجدادش می‌گذرد. ابلوموف مردی مهربان، زودباور، بااحساس، فرهنگ دوست و نازنین است که فقط یک عیب دارد؛ تنبلی. سال‌هاست دائره‌المعارف روی تاقچه‌ی اتاق او، روی صفحه 357 مانده و 30 سال است که کسی کتاب را ورق نزده.
پشت پنجره‌ها تار تنیده شده و ابلوموف فقط توی رختخواب یا روی صندلی راحتی است؛ وزن اضافه می‌کند و اجازه می‌دهد عشقش از دست برود و مباشرانش اموالش را از چنگش دربیاورند؛ اما حاضر نیست از جایش تکان بخورد، تنها حرکت ابلوموف در طول رمان، وقتی است که عاشق شده و حاضر می‌شود تا طبقه‌ی پایین هم بیاید.
ایوان گنچاروف، ابلوموف را در سال 1858 نوشت و سعی کرد کسالت جامعه‌ی روسیه‌ی تزاری را نشان بدهد. این کسالت و تنبلی چنان به خورد متن رفت که کتاب به مانیفست تنبلی تبدیل شد و واژه ابلومویسم به فرهنگ لغات روسی اضافه شد؛ طوری که حتی آدم خشک و جدی‌ای مثل لنین هم از این واژه استفاده می‌کرد.
در واقع ابلوموف یک خودآموز تنبلی است. ابلوموف برای فرار کردن از هر کاری، استدلال‌های خاص خودش را دارد؛ و چون ابلوموف آدم باهوشی است، این استدلال‌ها معمولاً چیزهای به‌دردبخور و کاربردی هم هست. به این یک نمونه که استدلال ابلوموف برای سفر نرفتن است، توجه کنید: «صحنه‌های وحشی و باعظمت [طبیعت] به چه کار می‌آید؟ مثلاً دریا؛ خدا از بزرگی‌اش نکاهد؛ جز اندوه چیزی القا نمی‌کند و تماشای آن اشک در چشم می‌آورد.»
در پیشگاه سفره‌ی بی‌کران آب، دل پر از هراس می‌شود و هیچ نقطه‌ای نیست که نگاه خسته را از این یکنواختی بی‌حد دربیاورد. غرش و جنبش‌های خشمگین امواج، گوش‌های ضعیف را نوازش نمی‌دهد و از ازل تا امروز پیوسته همان آواز تاریک و مرموز را تکرار می‌کنند؛ همان غرش و همان ناله‌هایی که انگار از سینه‌ی دیوی محکوم به عذاب برمی‌آید.
وای که چه نعره‌های دلخراشی!... تماشای ورطه‌ها و کوه‌ها نیز برای آدمی لذت‌بخش نیست؛ آن‌ها همچون دندان نیش و چنگال درنده‌ای وحشی که برای دریدنش عریان شده باشد، او را تهدید می‌کنند و به وحشت می‌اندازند؛ آن‌ها ناتوانی جسم ما را به وضوحی بیش از حد به یاد می‌آورند و ما را به وحشت و تشویش می‌اندازند.
حتی آسمان بر فراز این صخره‌ها و مغاک‌ها، چنان بعید و دور از دسترس می‌نماید که گویی انسان‌ها را وا گذاشته است؛ و یا این یکی نمونه که در مذمت رؤیاپردازی و خیال‌بافی است؛ جایی که ابلوموف حتی خودش را هم نقد می‌کند و از تنبلانه‌ترین کار بشر هم انتقاد می‌نماید: بیش از همه چیز از خیال‌پردازی بیزار بود و از این همراه دو چهره‌ی زندگی ما گریزان بود.
همسفری که در یکسو منظری دوستانه و در سوی دیگر صورتی خصمانه می‌نماید و تا زمانی که بر او اعتماد نکنیم دلداری زیباروی است، اما همین که زمزمه‌ی شیرین و اغواگرش را ساده‌دلانه به گوشی شنوا پذیره شویم، چهره‌ای کریه می‌نماید.
ارباب ابلوموف، با همین توجیه‌ها زندگی کسالت‌بارش را به سر می‌برد و عمرش را در خانه‌ای آرام، در کنار همسری چاق و مهربان با دو میل بافتنی در دست و کودکانی سر به راه به پایان می‌رساند. صحنه‌ی پایانی کتاب جایی است که دوتا از کاراکترها از مرگ ابلوموف حرف می‌زنند و یکی‌شان از دیگری علت مرگ او را می‌پرسد و آن دیگری جواب می‌دهد: «او از ابلومویسم مرد.» ابلوموف بعد از مرگ و پایان رمان، شهرتی جهانی پیدا می‌کند. او از آن دست شخصیت‌های ادبی است که شهرتی بیش از نویسنده‌شان دارند.
ایوان گنچاروف، خالق ابلوموف، برخلاف شخصیت کتابش شخصیتی پرجنب و جوش و فعال بود. برعکس ابلوموف که از اتاقش تکان نخورد، رفت و دور دنیا را گشت. به انگلیس، آفریقا و ژاپن سفر کرد و بجز ابلوموف، 10 رمان دیگر هم نوشت؛ اما تنها دلیل شهرت گنچاروف در جهان، این است که او ابلوموف را نوشت، این که او نوشتن در مورد تنبلی را به تنبلی برگزار نکرد.
ابلوموف مرده است
فکر می‌کنید آدم از چی می‌میرد؟ از گرسنگی؟ از سیگار؟ از غصه؟ نه؛ آدم از بی‌امیدی می‌میرد؛ از این که هر روز صبح چشم‌هایش را باز کند و نداند چرا باید از جایش بلند شود؛ از این که یک کاری را نکند ولی این برایش هیچ فرقی با این که آن کار را بکند، نداشته باشد. هر دو را انجام می‌دهد، چون زمان باید بگذرد و چیزی که اسمش زندگی است تمام شود.
برای او اتفاق خوب یا بد وجود ندارد؛ خوشبختی و بدبختی وجود ندارد. این‌ها یک جور تغییر به حساب می‌آیند و برای ابلوموف تغییری وجود ندارد. برای او چیزها تغییر نمی‌کنند؛ فقط تکرار می‌شوند. روزها مثل چرخ‌های سنگین یک لوکوموتیو از روی ابلوموف رد می‌شوند؛ ماه‌ها همین‌طور و سال‌ها.
نسبت او با همه چیز همین است؛ با آدم‌ها و اتفاق‌ها؛ آن‌ها هستند که از او عبور می‌کنند در حالی که او توی رختخوابش دراز کشیده و به سقف خیره شده. او در مقابل همه چیز منفعل است؛ «چه کار باید بکند؟»، «چرا باید بکند؟» باید برود مهمانی؟ خب می‌رود. نباید برود؟ خب نمی‌رود.
برای او چه فرقی می‌کند؟ ابلوموف از همین می‌میرد؛ از «فرقی نمی‌کند.» از تنبلی نمی‌میرد؛ از بی‌امیدی می‌میرد؛ و غم‌انگیزترین جای قصه ابلوموف می‌دانید کجاست؟ وقتی الگا می‌آید. عشق می‌آید و آدم نفس عمیقی می‌کشد؛ فکر می‌کند خودش است؛ این یکی دیگر یک چیزی را عوض می‌کند.
این دیگر عشق است. عشق دنیا را زیر و رو می‌کند؛ فلک را سقف می‌شکافد؛ همه‌کاری می‌کند. آن اول هم به نظر می‌رسد دارد می‌کند. ابلوموف خوشحال است. صبح‌ها بلند می‌شود؛ به خودش می‌رسد؛ به کار زمین‌هایش می‌رسد. ولی این هم مثل رنگی که توی آب پخش می‌شود، کم‌کم رقیق می‌شود، حل می‌شود، رنگ می‌بازد و می‌میرد. عشق هم نمی‌تواند ابلوموف را نجات بدهد. اولش آدم فکر می‌کند ابلوموف از این غصه می‌میرد؛ از اینکه الگا را از دست داده؛ اما نمی‌میرد.
او همان‌طور که دراز کشیده الگا را که دورتر و دورتر می‌شود نگاه می‌کند و غصه می‌خورد؛ اما حتی در این غصه، در این درد هم آن‌قدر دلیل وجود ندارد که او را وادار به کاری کند. ابلوموف کمی بعد با کلفتش ازدواج می‌کند؛ چون زمان باید بگذرد؛ چون کلفت کسی است که نسبت او را با دنیا به هم نمی‌زند؛ از او تصمیم نمی‌خواهد، امید نمی‌خواهد، «چرا» نمی‌خواهد، تغییر نمی‌خواهد؛ چیزهایی که الگا می‌خواست، چون زنده بود. ابلوموف زنده نیست. ابلوموف بی‌امید است.
تعالیم ابلوموف
وقتی #گوستاو_فلوبر «مادام بواری» را منتشر کرد، فرانسوی‌ها آنچنان با شخصیت اصلی داستان همذات‌پنداری کردند که «بواریسم» در فرانسه اصطلاح شد. این اصطلاح به یک تیپ اجتماعی اشاره داشت؛ آدم‌هایی که احساس می‌کردند آن چیزی نیستند که هستند! ایوان گنچاروف هم با انتشار «ابلوموف» چنین تاثیری در روسیه قرن نوزدهم به‌جا گذاشت.
ابلوموسیم یا به قول روس‌ها ابلومفشچینا در میان مردم مصطلح شد؛ آدم‌هایی که نقشه‌های عالی برای تغییر دنیا و زندگی خودشان دارند ولی تمامی این نقشه‌ها در حد نقشه باقی می‌مانند و هیچ‌گاه به مرحله عمل نمی‌رسند.
اما چرا ابلوموف این‌قدر به دل روس‌ها نشست؟ ابلوموف همواره در رؤیا زندگی می‌کند؛ رویاهایی مربوط به گذشته. البته در لحظات نادری هم در مورد آینده رؤیاپردازی می‌کند و اهدافی را مجسم می‌کند.
ولی بلافاصله دچار این احساس می‌شود که «گیرم این اهداف محقق شد! واقعاً دنیا بهتر از این می‌شود که هست؟». جواب ابلوموف منفی است. دنیا تغییر زیادی نمی‌کند. تغییرات همیشه در عمق و تدریجی هستند؛ پس چه فایده از این تلاش بی‌نتیجه؟
آیا روس‌ها با ابلوموف احساس قرابت می‌کردند؟ به این دلیل بود که از ابلوموف استقبال کردند؟ احتمالاً نه! مردم روسیه ابلوموف را پسندیدند، چون رؤیاهایشان را مثل پتکی بر سرشان کوفت. روس‌ها معمولاً نقطه‌ی مقابل ابلوموف هستند؛ آدم‌های هیجان‌زده‌ای که همیشه آماده انفجارند. آن‌ها دنبال تغییرات ناگهانی و عمیق هستند؛ آن‌ها نمونه‌های آرمانی «مرد عمل» هستند. برای آن‌ها میان «رؤیا» و «واقعیت» فاصله‌ای بیشتر از یک قدم کوچک نیست.
ابلوموف آب سردی بود بر سر روس‌های سودازده که به دنبال تغییر جهان بودند. ایوان گنچاروف، ابلوموف را از آن طرف بام انداخته است تا شاید روس‌ها به خودشان بیایند و پایشان را از ابرها، روی زمین بگذارند؛ اما نسخه‌ی گنچاروف، بیماری روس‌ها را هرگز شفا نبخشید.
آن‌ها باید نتیجه عمل‌گرایی وهم‌آلود خودشان را در قالب انقلاب اکتبر می‌دیدند تا به خودشان بیایند و اعتدال پیشه کنند. روس‌ها اگر چه از ابلوموف استقبال کردند ولی لب مطلب او را نگرفتند و تاوان سنگینی هم پرداختند. نتیجه‌ی بی‌اعتنایی به تعالیم ابلوموف، یک قرن سرگردانی و پریشانی و اتلاف منابع مادی و معنوی بود.
ماجرای دو ترجمه‌ی ابلوموف
چاپ اول ابلوموف در سال 1355 با ترجمه‌ی سروش حبیبی به بازار آمد. آن موقع حبیبی هنوز روسی بلد نبود و با هزار جان کندن، با تطبیق ترجمه‌های انگلیسی، فرانسوی و آلمانی، سعی کرده بود حتی المقدور حال و هوای متن اصلی را در بیاورد.
آن ترجمه یک یادداشت کوتاه هم از مترجمش به همراه داشت که الان دیگر جنبه‌ی پیشگویانه پیدا کرده؛ «امیدوارم استقبال خوانندگان از کتاب، باعث شود صاحب همت روسی‌دانی، با ترجمه‌ی دقیق‌تری این عیب را برطرف کند.» و حالا آن آدم روسی‌دان پیدا شده؛ خود خود آقای سروش حبیبی!
او در دهه‌ی پنجم عمرش همت کرد و روسی یاد گرفت و الان چند سالی است که شروع کرده به ترجمه‌ی گنجینه‌های ادبیات روسی از زبان اصلی؛ «آنا کارنینا» و «جنگ و صلح» #تولستوی، «شیاطین» (جن زدگان) #داستایفسکی و حالا هم «ابلوموف» گنچاروف.
عمده تفاوتدو2 ترجمه‌ی حبیبی در انتخاب نوع کلمات است و تفاوت مهم دیگر در حال و هوای دو ترجمه؛ ترجمه‌ی اول گرم‌تر است و گویا با حال و هوای رخوت‌آلود اثر بیشتر جور در می‌آید اما ترجمه‌ی تازه، دقیق‌تر و کمی سرد است و انگار باز باید به جمله معروف #جورج_برنارد_شاو درباره‌ی نسبت معکوس بین وفاداری و زیبایی در ترجمه ایمان بیاوریم.
این هم یک نمونه برای مقایسه‌ای میان دو ترجمه:
از خیال‌بازی و رؤیاپردازی وحشت داشت اما با وجود این، هرگاه به قلمروی رؤیا کشانیده می‌شد، طوری به درون آن گام می‌نهاد که به درون غاری با این کتیبه؛ «تنهایی من، میراث من، آرامش من» و ساعت و لحظه‌ای را که باید آن را ترک گوید به دقت خاطرنشان خود می‌کرد. (صفحه‌ی 158 ترجمه‌ی قدیم)
هر چند از رؤیاپردازی وحشت داشت، هرگاه به جهان رؤیا وارد می‌شد، همان‌طوری به درون آن می‌رفت که به داخل غاری با این کتیبه؛ «تنهایی من، کنج خلوت من و آسایش من» و ساعت و دقیقه‌ای را که باید از این غار بیرون آید به درستی می‌دانست.(صفحه‌ی 266 ترجمه جدید)
گفتاری از رولان بارت در ستایش ابلوموف بودن
#رولان_بارت (1980-1915)، نشانه‌شناس مشهور فرانسوی هم در کنار گنچاروف از ستایشگران دنیای شیرین و بی‌تعطیلی «تنبلی» است. مطلب زیر گزیده‌ای است از مصاحبه‌ی 1979 مجله‌ی لوموند با او با محوریت تنبلی (متن کامل مصاحبه را می‌توانید در کتاب «پروست و من» ترجمه‌ی #احمد_اخوت پیدا کنید.)
من در زندگی‌ام هیچ جایگاهی به تنبلی اختصاص نداده‌ام و به زعم خودم این یک خطاست. احساس می‌کنم که چیزی در زندگی‌ام گم شده؛ این که یک جای کار می‌لنگد. من غالباً خودم را در این موقعیت قرار داده‌ام که برای انجام و تکمیل چیزها بجنگم و تلاش کنم.
وقتی که کارهایم را انجام نمی‌دهم یا دست کم وقتی که در حال انجام آن‌ها نیستم، نوعی تنبلی خودش را به من تحمیل می‌کند. مشخصاً این تنبلی شرمگینانه از آن قالب «هیچ کاری انجام نده» تبعیت نمی‌کند؛ تنبلی من، آن شکل فلسفی و شکوهمند تنبلی نیست.
من با نوع دیگری از تنبلی دردناک نیز آشنا هستم؛ این که شما در تخت و کاناپه فرو می‌روید و به هیچ چیز فکر نمی‌کنید، افکارتان به همه جا سرک می‌کشد و اندکی افسرده‌اید... من غالباً دچار این حالت می‌شوم اما هیچ‌وقت خیلی طول نمی‌کشد؛ ۱۵ تا ۳۰ دقیقه... پس از آن دوباره اشتیاقم به سراغم می‌آید. در واقع از این که آزادی و قدرت انجام ندادن کارها را ندارم، احساس ضعف می‌کنم. من قادر نیستم تنبلی را وارد زندگی‌ام کنم.
شما تا به حال زیاد شنیده‌اید که گروه‌ها و آدم‌ها درباره‌ی حق اوقات فراغت صحبت کرده باشند اما تا حالا نشنیده‌اید که کسی درباره‌ی حق تنبلی صحبت کند. من البته شگفت‌زده خواهم شد اگر بشنوم که در دنیای مدرن، از چیزهایی مثل حق انجام ندادن هیچ کاری صحبت شود.
من این تصویر را به خاطر می‌آورم... هنگامی که بچه بودم، پاریس کاملاً فرق می‌کرد. پاریس قبل از جنگ را می‌گویم. تابستان هوا بسیار گرم بود؛ گرم‌تر از حالا. بعدازظهرها موقعی که هوا گرم‌تر می‌شد، شما غالباً سرایدارهای پاریسی را می‌دیدید که صندلی‌هایشان را بیرون جلوی در، در خیابان می‌گذاشتند و روی آن می‌نشستند و هیچ کاری نمی‌کردند. این تصویری از تنبلی بود که هم اینک محو شده است. من دیگر چنین تصاویری ندیدم. در پاریس مدرن دیگر نمی‌توان فیگورهای تنبلی را دید.
کافه البته نوعی از تنبلی است ولی روایت تازه‌ی آن؛ چون در کافه به هر حال ما گپ می‌زنیم؛ یعنی در واقع نوعی فعالیت انجام می‌دهیم، پس با تنبلی حقیقی سر و کار نداریم. این روزها تنبلی به معنای انجام ندادن هیچ کاری نیست چرا که ما از انجام آن ناتوانیم؛ تنبلی به معنای وقفه انداختن در زمان کار است، تنوع بخشیدن به آن است.
در ضمن من همیشه تحت تأثیر نوع دیگری از تنبلی هم بوده‌ام. من همیشه به سادگی اشعار #ذن علاقه‌مند بودم؛ نوعی سادگی که می‌توانست تعریف شاعرانه‌ی تنبلی خاصی باشد که من در سر می‌پروراندم.
درباره لک‌لک بوک
طراحی و بهینه سازی | مجتمع ارتباطات نوین ایرانیان
ارسال دیدگاه