تاثیر کمدی الهی بر ادبیات و الهیات

نویسنده : صبا صفری

دانته آلیگیری یک شاعر، نویسنده و متفکر سیاسی ایتالیایی بود که سه‌گانه‌ی شاعرانه‌اش به نام «کمدی الهی» تأثیری شگفت روی ادبیات و الهیات داشت.
دانته شاعر و فیلسوف اخلاق بود که به خاطر نوشتن کمدی الهی شهرت زیادی دارد. این کتاب از سه بخش زندگی پس از مرگ (به اعتقاد مسیحیان)، یعنی برزخ، بهشت و دوزخ تشکیل‌شده است. این شعر از نمونه‌های برجسته‌ی ادبیات قرون‌وسطی و یکی از عالی‌ترین آثار ادبی ایتالیایی محسوب می‌شود. دانته را پدر ادبیات مدرن ایتالیا می‌دانند و کارهایش تا قبل از مرگش در سال ۱۳۲۱ به شکوفایی رسیدند.

سال‌های اولیه
دانته در سال ۱۲۶۵ در خانواده‌ای چشم به جهان گشود که در صحنه‌ی سیاسی پیچیده‌ی فلورانس حضور داشته است و این تأثیرات را می‌توان در سال‌های بعد در «دوزخ» او مشاهده کرد. مادر او تنها چند سال پس از تولدش درگذشت و وقتی او تنها ۱۲ سال داشت طبق رسومات، برنامه‌ی ازدواجش با «جما دوناتی» (Gemma Donati) که دختر یک دوست خانوادگی بود، چیده شد. حوالی سال ۱۲۸۵، آن دو ازدواج کردند اما دانته عاشق زن دیگری به نام «بئاتریس پورتیناری» (Beatrice Portinari) بود که روی او تأثیر به سزایی داشت و شخصیتش اسکلت اصلی کمدی الهی دانته را شکل داد.

بئاتریس دانته
دانته، بئاتریس را وقتی ۹ سال داشت، دید و در آن زمان عشق در نگاه اول را تجربه کرد؛ اما عشق دانته نسبت به بئاتریس تحسین‌برانگیز و عشقی از راه دور بود. این دختر در سال ۱۲۹۰ به‌شکل غیرمنتظره‌ای درگذشت و پنج سال بعد دانته «زندگی جدید» را منتشر کرد که جزئیات عشق تراژیک او نسبت به بئاتریس را شرح می‌داد. این کتاب از نظر این که به زبان ایتالیایی نوشته‌شده حائز اهمیت است؛ زیرا اکثر کتاب‌های آن زمان به لاتین نوشته می‌شدند.
کمی بعد از مرگ بئاتریس، دانته خود را غرق در مطالعه‌ی فلسفه و دسیسه‌های عرصه‌ی سیاسی فلورانس کرد. در آن زمان این شهر بسیار آشفته بود و حزب‌های مختلفی در آن فعالیت می‌کردند. دانته در این مدت پست‌های عمومی مهمی داشت. هرچند در سال ۱۳۰۲، او کنار زده شد و برای همیشه در تبعید به سر برد. شاید دانته از فلورانس بیرون‌شد اما این آغاز پرکارترین دوره‌ی هنری او بود.

تبعید
دانته در دوره‌ی تبعیدش سفر کرد و کمدی الهی را نوشت و او در آن زمان از تمام فعالیت‌های سیاسی کناره گرفت. در سال ۱۳۰۴ به نظر می‌رسد او به بولونیا سفر کرده و در این مدت کتاب «سخنور بومی» را به لاتین نوشته باشد. در این کتاب به‌ضرورت استفاده از زبان ایتالیایی و غنی کردن آن با جنبه‌هایی از تمام گویش‌های محاوره‌ای برای شکل دادن به یک‌زبان ادبی رسمی و جدی، پرداخته ‌شده است. به عقیده او این زبان خلق‌شده می‌توانست راهی برای اقدام به وحدت بخشیدن به قلمروهای تقسیم‌شده‌ی ایتالیایی باشد. این کار ناتمام باقی ماند اما به هر جهت تأثیر خود را گذاشت.
در مارس سال ۱۳۰۶، تبعیدی‌های فلورانسی از بولونیا هم بیرون‌شدند و در ماه آگوست دانته به پادوا رفت اما از این نقطه تا چند سال رد دقیقی از او در دست نیست. طبق گزارش‌هایی، بین سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۰۹ او سفری به پاریس داشت اما نمی‌توان بازدیدش از این شهر را به‌طور قطعی تأیید کرد.

تبعید دانته
در سال ۱۳۰۸، هنری لوکزامبورگ تحت عنوان امپراطور هنری هفتم انتخاب شد. دانته که پر از خوش‌بینی بود و فکر می‌کرد این شرایط جدید تغییراتی را به ایتالیا می‌آورد، کتاب معروف خود به نام «پادشاهی» را در سه جلد نوشت. در این کتاب او به این مقوله پرداخت که اقتدار و مقام امپراطور، به پاپ وابسته نیست و مستقیماً از خود خدا به او می‌رسد. محبوبیت هِنری خیلی زود محو شد و دشمنانش به قدرت رسیدند و موقعیت او را به خطر انداختند. این دشمنان، از نظر دانته اعضای دولت فلورانس بودند و به همین خاطر شروع به نوشتن علیه آنان کرد و کمی بعد نامش در فهرست کسانی قرار گرفت که برای همیشه از شهر اخراج شدند. در همین دوره بود که او کار روی اثر معروفش، کمدی الهی را آغاز کرد.

کمدی الهی
در بهار سال ۱۳۱۲، به نظر می‌رسد دانته به همراه تبعیدیان دیگر برای ملاقات با امپراطور جدید به پیزا رفته باشد. قدرت هِنری پایدار ماند و او در این سال امپراطور مقدس روم نام گرفت. البته از اقامت دقیق دانته در این مدت اطلاعاتی در دست نیست. در سال ۱۳۱۴، او بخش دوزخ کمدی الهی را تمام کرد، سه سال بعد به راوِنا رفت و کمی قبل از مرگش در سال ۱۳۲۱ کل کتاب را به پایان رساند.
کتاب کمدی الهی تمثیلی از زندگی انسان است که به سفری در زندگی پس از مرگ می‌رود. این کتاب به‌عنوان هشداری برای جامعه‌ی فاسد نوشته شد تا مسیر خود را به سمت زهد و کمال تغییر دهد. این کتاب به‌صورت اول‌شخص (زاویه‌دید شاعر) نوشته شد و خواننده را به همراه خود از برزخ، دوزخ و بهشت عبور می‌دهد. شاعر رومی، ویرژیل، دانته را در سفر از میان دوزخ و برزخ هدایت می‌کند و بئاتریس هدایت‌کننده‌ی او در بهشت است.
ساختار این سه قلمرو بعد از مرگ از الگوی مشابه نُه مرحله‌ای به‌علاوه یک قسمت برتر پیروی می‌کند: نُه حلقه‌ی جهنم به همراه طبقه خود شیطان در زیر آن، نُه حلقه‌ی برزخ با باغ عدن در بالای آن و نُه طبقه‌ی آسمانی بهشت به همراه بالاترین طبقه‌ی بهشت که خدا در آن ساکن است.

کمدی الهی دانته
ویرژیل، دانته را از میان جهنم و ردیفی از گناهکاران در وضعیت‌های مختلف عبور می‌دهد و دانته و او در میان راه برای صحبت با افراد مختلفی توقف می‌کنند. هر حلقه‌ی دوزخ به کسانی که گناه مشخصی را مرتکب شده‌اند، اختصاص می‌یابد. در این مرحله دانته از هیچ هزینه‌ی هُنری برای خلق یک محیط مجازاتگر دریغ نمی‌کند. برای مثال در حلقه‌ی نهم که مخصوص خیانتکاران است، گناهکاران را تا چانه در یخ دفن می‌کنند و آن‌ها تا سرنوشت جدیدشان به این مجازات محکوم هستند. در حلقه‌ی آخر دیگر کسی برای صحبت کردن باقی نمانده؛ زیرا ابلیس تا کمر در یخ دفن شده و از شش چشمش در حال اشک ریختن بوده و یهودا، کاسیوس و بروتوس، سه خائن بزرگ تاریخ (از نظر دانته) را می‌جود. بعد از این مرحله دانته و ویرژیل به برزخ راهی می‌شوند.
در برزخ، ویرژیل دانته را به بالا رفتن از کوهی بلند هدایت می‌کند که در طی آن هفت‌طبقه‌ی رنج و رشد معنوی را مشاهده می‌کنند. بعد از این مراحل آن‌ها به بهشت زمینی در بالای کوه می‌رسند. سفر شاعر در اینجا نمایانگر زندگی مسیحی بوده و دانته باید یاد بگیرد که بهشت زمینی‌ای را که می‌بیند به خاطر بهشت آسمانی نادیده بگیرد و برای آن صبر کند.
بئاتریس که نماینده‌ی روشنگری الهی است، دانته را به سمت بهشت آسمانی هدایت می‌کند و او را از نه طبقه‌ی بهشت عبور می‌دهد تا بهشت حقیقی را ببیند؛ جایی که خداوند در آن حضور دارد. در طی مسیر دانته با کسانی ملاقات می‌کند که روی زمین از بزرگان روشنفکری، ایمان، عدالت و عشق بوده‌اند. در حلقه آخر، دانته با خداوند روبه‌رو می‌شود که به‌صورت سه حلقه‌ی متحدالمرکز به تصویر درآمده و خود نمادی از پدر، پسر و روح‌القدس است. سفر او در این نقطه با کمالی معنوی و قهرمانانه به پایان می‌رسد.

میراث
کمدی الهی دانته در طی بیش از ۶۵۰ سال شکوفا شد و از زمانی که «جوانی بوکاچو» (Giovanni Boccaccio) در سال ۱۳۷۳ زندگی‌نامه‌ی دانته را منتشر کرد، یک اثر برجسته به شمار می‌رود. این اثر بخش مهمی از مجموعه‌کتب غرب را تشکیل می‌دهد و «تی اس الیوت» که تحت تأثیر عمیق دانته بوده، او را در طبقه‌ای قرار می‌دهد که تنها یک شاعر دیگر از دنیای مدرن، یعنی شکسپیر در آن جای می‌گیرد.